Basın İş Kanunu Türkiye’de yayımlanan gazeteler ile haber ve fotoğraf ajanslarında her türlü fikir ve sanat işlerinde çalışan ve iş kanunu uyarınca işçi statüsüne haiz olmayan kimselerin işverenleriyle yaşadıkları sorunları çözüme kavuşturmaktadır. Bu kanunun kapsamına girip fikir ve sanat işlerinde ücret karşılığı çalışan kimselere gazeteci denir. Gazeteci ile kendisini çalıştıran işveren arasındaki iş akdinin yazılı şekilde yapılması gerekir. Yapılan sözleşmede işin türü, ücreti, gazetecinin kıdemi belirtilmek zorundadır. İki yıl gazetede çalışmış olan gazeteci terfi hak kazanır. Görüldüğü üzere gazeteci hakları normal işçi haklarından çok daha avantajlı bir şekilde belirlenmiştir. Gazeteci hakları basın sektörünün taşıdığı önem nedeniyle standart işçilerden farklı bir kategoriye alınmıştır.

GAZETECİLERİN KIDEM VE İHBAR TAZMİNATLARI NASIL HESAPLANIR?

Meslekte en az beş yıl çalışmış olan gazetecilere kıdem hakkı tanınır. Kıdem tazminatı gazetecinin mesleğe giriş yaptığı tarihten itibaren hesaplanır. Bu kapsama giren gazetecilerin iş akdinin feshi kendisine yapılacak yazılı ihbardan itibaren üç ay geçtikten sonra muteber olur. Beş seneden az hizmeti olanlar için ihbar süresi bir aydır. İhbar süreleri emredici olmayıp en az süreyi ifade eder, taraflarca bu süreler uzatılabilir. İhbar süresinin son günü tazminatta esastır ve yıllık izinden sayılmaz. Hizmetine son verilen gazeteciye verilecek tazminat miktarı, çalıştığı her hizmet yılı için son aylığı esas alınarak, her yıl için bir aylık ücretidir. Görüleceği üzere gazeteci hakları ihbar ve kıdem tazminatları konusunda da geniş tutulmuştur. Gazeteci yıllık iznini kullanmamışsa, işine son verilmesi halinde izin müddetine ait ücreti kendisine peşin olarak verilir. İşveren maddi imkânsızlıklar dolayısıyla gazetecinin tazminatını bir defada ödeyemezse en çok dört taksit yapılır ve bu taksitlerin tamamının süresi bir yılı geçemez. Taksite bölme işlemi o işyerinin mali vergisini tahakkuk ettiren maliye şubesinin, işyerinin zarar etmekte olduğuna dair vereceği bir karar üzerine yapılır. Gazeteci bir defa kıdem tazminatı aldıktan sonra kıdemi yeni işine girişinden itibaren hesaplanır. Ancak gazeteci ile işvereni arasında bunun aksinin kararlaştırılması mümkündür. İşveren feshi, fesheden tarafından bölge çalışma müdürlüğüne, mülkiye amirliğine ve eğer gazeteci üye ise sendikasına, değilse en fazla üyesi bulunan mesleki teşekküle on beş gün içinde beyanname ile bildirir. Mülkiye amiri bu beyannamelerin birer örneğini gazetecinin kıdemine esas olmak üzere Basın Yayın ve Turizm Bakanlığına gönderir. Gazeteci de en az bir ay evvel işverene yazılı ihbarda bulunmak suretiyle iş akdini her zaman feshedebilir.

Mesleğe ilk başlayanlar için en fazla üç aylık bir tecrübe süresi öngörülmüştür. Bu sürede taraflar iş akdini ihbar müddetine uymaksızın feshedebilirler. Söz konusu fesihlerde tazminat hakkı da doğmaz. Bu süre sona erdikten sonra yapılacak sözleşmenin mutlaka yazılı olması gerekir. Stajyer kadrosu sözleşmeli yazı işleri kadrosunun yüzde onunu geçemez. Gazeteci hakları konusunda kanun görüldüğü üzer eoldukça ayrıntılı bir değerlendirme yapmıştır.

GAZETECİLERİN İŞ AKDİNİ HAKLI NEDENLE FESHETMELERİ

İşveren gazetecinin şeref ve haysiyetine zarar verecek bir eylemde bulunursa gazeteci derhal iş akdini feshedebilir. Bu durumda gazeteci işverenin kusuruyla iş akdi feshedilseydi ne kadar tazminat alacaksa, o miktarda tazminat talep edebilir. Gazetecinin vazifesinin ifasıyla ilgili hususlarda, bilerek ve ya ağır ihmali neticesi olarak yayın organının itibar ve şöhretine zarar vermeyecek fiil ve harekette bulunması işverene ihbar müddetini beklemeden iş akdini derhal feshetme hakkı verir. Bununla birlikte gazetecinin, şeref ve şöhretine halel verebilecek nitelikte bir fiil veya harekette bulunabilmesi için işveren tarafından vaki isteği yerine getirmemesi hali işverene ihbar müddetini beklemeden iş akdini feshetme hakkı vermez. Basın sektörünün taşıdığı önem nedeniyle gazeteci hakları olası bir hakaret ve şerefe karşı iftiralarda da geniş tutulmuştur. Gazeteci hakları bu minvalde gazetecilere maddi tazminatlarını alarak işten ayrılma imkanı tanmaktadır.

GAZETECİNİN HASTALIĞI NEDENİYLE İŞ AKDİ FESHİ

Gazetecinin geçirdiği hastalık nedeniyle işveren iş akdini feshedemez. Ancak bu hastalık altı aydan daha uzun sürüyorsa tazminat ödenerek iş akdini feshedebilecektir. Bu duruma düşerek iş göremeyecek duruma gelen gazeteci işveren tarafından işten çıkartılırsa en az bir yıl içinde iyileşirse tekrar eski işine takdiren alınacaktır. Hastalık hususunda da görüleceği üzere gazeteci hakları geniş tutulmuştur.

GAZETECİNİN BAŞKA BİR İŞ YAPMA HAKKI

Gazeteci işverenle yaptığı akitte aksini belirtilmezse, basınla ilgili olsun olmasın başka iş tutmakta serbesttir. İş akdinin feshinden sonraki zaman için gazetecinin mesleğini icra serbestisini takyit eden hükümler batıldır, hüküm doğurmaz. Gazeteci hakları görüleceği üzere gazetecilere arta kalan zamanlarda başka bir iş yapma hakkını tanımaktadır.

GAZETECİNİN ÜCRETİ NASIL BELİRLENİR?

Gazeteci hakları ücret konusunda da gazeteci lehine kendisini göstermektedir. İşveren ve gazeteci iş akdinde ücreti de belirler. Kararlaştırılan ücret her ay peşin olarak ödenir. İlave ücretlerin sigorta primlerinin ödenmesi zorunludur. Çalıştırılan gazetecinin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakının özel olarak açılan banka hesabına yatırılmak suretiyle ödenmesi hususunda; tabi olduğu vergi mükellefiyeti türü, işletme büyüklüğü, çalıştırdığı gazeteci sayısı, işyerinin bulunduğu il ve benzeri gibi unsurları dikkate alarak işverenleri zorunlu tutmaya, banka hesabına yatırılacak ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakın, brüt ya da kanuni kesintiler düşüldükten sonra kalan net miktar üzerinden olup olmayacağını belirlemeye Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Maliye Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığından sorumlu Devlet Bakanlığı müştereken yetkilidir. Çalıştırdığı gazetecilerin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakını özel olarak açılan banka hesapları vasıtasıyla ödeme zorunluluğuna tabi tutulan işverenler, gazetecilerin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkaklarını özel olarak açılan banka hesapları dışında ödeyemezler. Gazetecinin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkaklarının özel olarak açılan banka hesaplarına yatırılmak suretiyle ödenmesine ilişkin diğer usul ve esaslar anılan bakanlıklarca müştereken çıkarılacak yönetmelikle düzenlenir. Gazetecilere ücretlerini vaktinde ödemeyen işverenler, bu ücretleri, geçecek her gün için yüzde beş fazlasıyla ödemeye mecburdurlar. Mukavele müddeti sona ermeden evvel kendisine atfedilebilecek bir kusuru olmaksızın işine son verilen gazeteci, peşin almış olduğu ücretin henüz işlememiş bulunan kısmını iade etmeye mecbur tutulamaz. Gazeteciler her hizmet yılı sonunda işverenin sağladığı karın emeklerine düşen nispi karşılığı olarak asgari birer aylık ücret tutarında ikramiye alırlar.

Gazeteci sözleşmesi dışında olarak işveren tarafından verilen iş veya yayımlanması kabul edilen yazılar için ayrıca ücrete hak kazanır. Bu işlerle ilgilide ilave ücretlerin sigorta primlerinin ödenmesi gerekir. Gazetecinin askerlikte ücret hakkı devam eder. Ancak yedeksubay olarak veya sair surette askeri hizmet karşılığı aylık alan gazetecinin aldığı aylık kendi işinden aldığı ücretten azsa, işveren gazeteciye yalnız aradaki farkı ödemekle mükelleftir. Çalıştırılan gazetecinin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakının özel olarak açılan banka hesabına yatırılmak suretiyle ödenmesi hususunda; tabi olduğu vergi mükellefiyeti türü, işletme büyüklüğü, çalıştırdığı gazeteci sayısı, işyerinin bulunduğu il ve benzeri gibi unsurları dikkate alarak işverenleri zorunlu tutmaya, banka hesabına yatırılacak ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakın, brüt ya da kanuni kesintiler düşüldükten sonra kalan net miktar üzerinden olup olmayacağını belirlemeye Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Maliye Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığından sorumlu Devlet Bakanlığı müştereken yetkilidir. Çalıştırdığı gazetecilerin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakını özel olarak açılan banka hesapları vasıtasıyla ödeme zorunluluğuna tabi tutulan işverenler, gazetecilerin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkaklarını özel olarak açılan banka hesapları dışında ödeyemezler. Gazetecinin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkaklarının özel olarak açılan banka hesaplarına yatırılmak suretiyle ödenmesine ilişkin diğer usûl ve esaslar anılan bakanlıklarca müştereken çıkarılacak yönetmelikle düzenlenir. Gazetecilere ücretlerini vaktinde ödemeyen işverenler, bu ücretleri, geçecek her gün için yüzde beş fazlasiyle ödemeye mecburdurlar. Mukavele müddeti sona ermeden evvel kendisine atfedilebilecek bir kusuru olmaksızın işine son verilen gazeteci, peşin almış olduğu ücretin henüz işlememiş bulunan kısmını iade etmeye mecbur tutulamaz. Gazeteciler her hizmet yılı sonunda işverenin sağladığı karın emeklerine düşen nispi karşılığı olarak asgari birer aylık ücret tutarında ikramiye alırlar.Kadın gazetecinin hamileliği halinde, hamileliğin 7 nci ayından itibaren doğumun ikinci ayının sonuna kadar izinli sayılır. Bu müddet zarfında müessese gazeteciye son aldığı ücretin yarısını öder. Doğum vuku bulmaz veya çocuk ölü dünyaya gelirse, bu halin vukuundan itibaren bir ay müddetle bu ücret ödenir. Gazetecinin sigortadan veya bağlı bulunduğu teşekküllerden alacağı yardım, bu ödemeye tesir etmez.

Gazetecinin ölümü sebebiyle iş akdinin sona ermesi halinde, eşi ve çocuklarına ve bunlar bulunmadığı takdirde geçimi kendisine terettüp eden ailesi efradına müteveffanın aylık ücretinin üç mislinden az olmamak üzere, kıdem hakkı tutarında ölüm tazminatı verilir.

GAZETECİLERİN YASAL İZİNLERİ

Her altı günlük fiili çalışmanın ardından bir günlük ücretli dinlenme izni verilir. Ancak gazetecinin vazifesi sürekli gece çalışmayı gerektiriyorsa hafta tatili iki gündür.  Ayrıca gazetecinin çocuğu olduğu zaman, anası babası öldüğü zaman dört gün, çocuğu evlendiği, kardeşi, büyük anne büyük babası veya torunu öldüğü zaman iki gün olağanüstü ücretli izne hak kazanır. Bu izinler senelik izinden sayılamaz.

Gazetecinin yıllık ücretli izin hakkı, en az bir yıl çalışmış olmak şartıyla yılda dört haftadır. Meslekte on yıldan fazla görev yapan gazetecilere altı hafta ücretli izin verilir. Gazetecinin kıdemi aynı gazetedeki hizmetine göre değil meslekteki hizmet süresine göre hesaplanır. İzin hakkından feragat edilemez.

Gazetecinin günlük çalışma süresi gece ve gündüz devrelerinde sekiz saattir. Bu saatlerin arttırılması, ulusal bayram, genel tatiller ve hafta tatilinde çalışılması fazla saatlerde çalışma sayılır. Her bir fazla çalışma saati için verilecek ücret, normal çalışma saati ücretinin % 50 fazlasıdır. Fazla mesai günde üç saati geçemez.

İşveren çalıştırdığı gazeteci ile sözleşme yapmazsa 700 TL, kıdem tazminatını ödemezse 2500 TL, ölüm tazminatını hak sahiplerine ödemezse 2500TL idari para cezasıyla karşılaşır. Gazeteciye yıllık izni vermeyen, verse ücretini ödemeyen işveren, izin müddetine tekabül eden ücretin üç katı kadar idari para cezasına çarptırılır. Ayrıca gazeteciye ödenmesi gereken ücret toplamı iki kat olarak ödenir. Para cezaları o yerin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Bölge Müdürü tarafından verilir.

Av. Halil İbrahim ÇELİK Merve ARABACI